قدمت خانه بروجردی‌ها به‌طوری که در کتیبه چهار طرف تالار آن آمده است، به سال ۱۲۹۲ هجری قمری باز می‌گردد. ساخت این مجموعه حدود ۱۸ سال یعنی از سال ۱۲۹۲ تا سال ۱۳۱۰ هجری قمری به درازا کشید و بیش از ۱۵۰ بنا و هنرمند گچ‌کار و آینه‌کار و دیگر هنرمندان در آن به کار گرفته شدند. خانه بروجردی ها از نظر طرح، معماری، قدمت، تزیینات نقاشی و گچبری از نفیس‌ترین آثار تاریخی دوره قاجار به شمار می‌رود. خانه بروجردی ها در ۱۳ خرداد سال ۱۳۴۵ با شماره ۱۰۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به رسیده است. در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ رئیس کنفرانس عمومی یونسکو، بعد از بازدید از کاشان و خانه بروجردی ها، به‌دلیل معماری فوق‌العاده و ساخت‌و‌ساز سازگار، این بنا را به‌عنوان زیباترین خانه تاریخی قاره آسیا و انتخاب برتر یونسکو از نظر محبوبیت جاذبه گردشگری معرفی کرد.

جلوه و اهمیت خانه بروجردی‌ها به‌حدی است که بادگیرهای آن به نمادی از شهر کاشان تبدیل شده‌اند. آثار هنری چشم‌گیر، نقاشی‌های هنرمندانه و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ از دیگر ویژگی‌های خانه بروجردی ها هستند و در ساخت و تزیین آن بیش از ۱۵۰ هنرمند گچ‌کار، بنا و آینه‌کار همکاری کرده‌اند.تا امروز مرمت‌های زیادی در قسمت‌های مختلف بنا انجام شده است. استحکام بخشی در بخش عمده‌ای از خانه و تثبیت نقاشی‌ها به دست کارشناسان اداره میراث فرهنگی کاشان بخشی از این مرمت‌ها هستند.

مالک خانه بروجردی‌ ها کیست؟

صاحب اصلی خانه بروجردی‌های کاشان حاج سید حسن نطنزی، تاجر ثروتمند و مقیم کاشان بوده است. برخلاف نام خانه بروجردی‌ها، این خانه متعلق به اهالی بروجرد نیست. دلیل این نام‌گذاری در واقع مراودات تجاری بسیار سید حسن با شهر ساخت خانه زیبای بروجردی‌ها داستانی عاشقانه دارد. در این روایت سید حسن، عاشق دختر خانواده مرفه و اصیل طباطبایی، نماینده برجسته تجارت فرش در کاشان می‌شود. سید حسن به خواستگاری می‌رود و پدر دختر شرط رضایت به این وصلت را ساخت خانه‌ای در نزدیکی خانه طباطبایی و هم‌تراز با آن اعلام می‌کند.

سید حسن شرط را قبول می‌کند و ساخت خانه بروجردی‌ها شروع می‌شود. حاج حسن و همسرش ابتدا در خانه طباطبایی‌ها ساکن می‌شوند و بعد از هفت سال، پس از پایان ساخت اندرونی به خانه بروجردی‌ها نقل مکان می‌کنند. تکمیل قسمت‌های مختلف خانه ۱۱ سال دیگر طول می‌کشد.درمجموع ساخت و تکمیل خانه بروجردی‌ها ۱۸ سال، یعنی از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۱۰ هجری قمری به طول می‌انجامد و در نهایت به یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی کاشان تبدیل می‌شود. 

معماری خانه بروجردی‌ ها

خانه بروجردی‌ها به‌طور کلی دو طبقه دارد؛ ولی در بخش جنوبی به‌همراه سرداب سه طبقه را شامل می‌شود. زیربنای خانه بروجردی ها هزار متر مربع و مساحت کلی آن ۱۷۰۰ مترمربع است. بالای تالار اصلی خانه یک سقف گنبدی شکل قرار دارد. همین طراحی و شکل ظاهری خانه بروجردی‌ها سبب شده است تا این بنا با ساختمان‌هایی مقایسه شود که توسط گائودی در بارسلونا ساخته شده‌اند.مصالح به‌کار رفته در ساخت خانه بروجری‌ها، پنجره‌های رنگارنگ در اتاق‌ها، سالن‌ها و حیاط، نقاشی‌های روی دیوارها و سقف، گچ‌بری‌ها و معماری خارق‌العاده ایرانی روی دیوارها، همه و همه آن را به یک شاهکار معماری بدل کرده‌اند. مصالح اصلی آن از خشت خام است و تمامی عناصر سازه‌های اصلی بنا (جرزها، دیوارها و پوشش‌ها) از خشت خام با ملاط گل یا گچ یا ترکیب آن‌ها ساخته شده‌اند. آجر ختایی با اشکال و طرح‌های گوناگون در نماها و ازاره‌ها (قسمت پایینی دیواره‌ها) به کار گرفته شده‌ است و نمای بدنه‌ها نیز از آستر کاهگل همراه با گچبری‌های متنوع هستند. دیوارهای بیرونی و کف پشت بام هم با کاهگل اندود شده‌اند. در بعضی از قسمت‌ها که نیاز به ایجاد پوششی تخت بوده یا در معرض نیروی کششی قرار داشته، در حد محدودی از چوب استفاده شده است. این چوب‌ها در برخی از قسمت‌ها مانند ستون‌های تزیینی ایوان و سقف‌های تخت راهروهای طرفین ایوان اصلی به کار رفته‌اند.

در ساخت خانه بروجردی ها بیش از ۱۵۰ بنا و هنرمند همکاری کرده‌اند. استاد و معمار معروف قرن ۱۳ هجری، «علی مریم کاشانی» طراح و سازنده اصلی این خانه تاریخی است. خانه طباطبایی ها و تیمچه امین الدوله واقع در بازار میانچال کاشان نیز از دیگر آثار این معمار چیره‌دست محسوب می‌شوند.علی مریم کاشانی هنرمند معروف دوره قاجار، معمار اصلی عمارت بروجردی ها است.تزیین فضای داخلی خانه با نقاشی و حکاکی‌های پیچیده از ویژگی‌های منحصربه‌فرد خانه بروجردی ها به شمار می‌رود که ظاهری مجلل و هویتی ویژه‌ به آن بخشیده است. نقاشی‌ها و گچ‌بری‌ها زیر نظر بنیان‌گذار اولین مدرسه نقاشی در ایران، یعنی «میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی» ملقب به صنیع‌الملک و برادرزاده ایشان «میرزا محمدخان غفاری کاشانی» ملقب به کمال‌الملک به اتمام رسید.

استفاده از گچ به‌عنوان یک ماده ارزان قیمت و درعین حال کاربردی در میان صنعت‌گران و معماران خبره کاشان رواج داشت و این موضوع از تکنیک‌های قدیمی متعلق به دوره قبل از اسلام محسوب می‌شود. در ساخت خانه بروجردی‌ها و تزیین سقف و دیوارها از گچ، خاک رس نرم، کاه الک کرده و کاهگل اُخری استفاده شده است. در بعضی قسمت‌های خانه که نیاز به پوشش تخت بوده یا در معرض نیروی کششی قرار داشته است نیز از چوب بهره برده‌اند.بخش زیادی از فضای داخلی خانه بروجردی‌ها پوشیده از آینه و نقاشی‌های برجسته است. آیینه‌کاری‌های داخلی و تزیینات بیرونی خانه بسیار چشم‌نواز هستند و مورد توجه دوست‌داران معماری در سراسر جهان قرار گرفته‌اند. نقاشی‌های متعدد روغنی و آبرنگ از پادشاهان قاجار و الهام گرفته از سبک روسی و اروپایی در جای‌جای خانه به چشم می‌خورند.

بخش های مختلف خانه بروجردی ها

بادگیرهای خانه بروجردی ها

یکی از دلایل شهرت خانه بروجردی‌ها بادگیرها و گیرنده‌های بادی ساخته شده از آجر در آن است. سه بادگیر به طول ۴۰ متر به قرینه هلالی روی بام قرار گرفته‌اند. این بادگیرها فرآیند تهویه هوا را انجام می‌دهند و نقش مهمی در خنک شدن ساختمانی به این وسعت در دل کویر دارند. کلاه فرنگی‌های روی بادگیرها یکی از زیباترین جلوه‌های هنر و معماری ایرانی را به نمایش گذاشته و به نمادی از شهر تاریخی کاشان بدل شده‌اند.

بادگیرهای خانه تاریخی بروجردی از بام تا زیرزمین ساخته شده‌اند و به کانال‌هایی معروف به ناکش متصل هستند. ناکش‌ها در زیر زمین حفر شده‌اند و به آب‌های زیرزمینی ارتباط دارند. دو بادگیر بالای سالن اصلی و یکی دیگر در قسمت ورودی، به خنک کردن خانه کمک می‌کنند.

حیاط خانه بروجردی ها

خانه بروجردی‌ها دارای سه ورودی است. ورودی اصلی خانه در قسمت شمالی آن، یک درب چوبی کنده‌کاری شده زیبا و دو کوبه دارد. این در به هشتی باز می‌شود. در قسمت ورودی خانه معماری خاصی استفاده شده است و سکه‌ها با مقرنس‌کاری گچی به طاق‌نما متصل شده‌اند.ورودی اصلی خانه بروجردی‌ها به هشتی می‌رسد و پس از آن یک راهروی طولانی، باریک و شیب‌دار، هشتی را به حیاط اصلی متصل می‌کند. این راهرو به مهتابی مستقر در جبهه ضلع شمالی حیاط می‌رسد. مهتابی فضای بدون سقفی است که بالاتر از سطح حیاط قرار می‌گیرد و به ایوانی شباهت دارد که سقف آن را برداشته‌اند. 

حیاط همیشه بخش مهمی در معماری ایرانی بوده است؛ به‌حدی که معمولا نیمی از مساحت کل ساختمان به حیاط و حوض آن اختصاص دارد. پس از راهروی هشتی، حیاط مستطیل شکل دیده می‌شود. حیاط اصلی عمارت بروجردی‌ها ابعادی در حدود ۲۰ در ۳۰ متر دارد.در مرکز حیاط اصلی عمارت بروجردی یک حوضچه زیبا وجود دارد. حوض از سنگ سیاه تراش خورده ساخته شده است و پاشویه‌های اطراف آن نظرها را جلب می‌کند. آب حوض از قنات نصرآباد کاشان تامین می‌شود. باغچه‌های اطراف حوض با درخت‌های انار و گل‌های زیبای آن در نیمه اول سال فضایی بهشتی به حیاط می‌بخشند.

بخش‌های اصلی خانه بروجردی ها

در گذشته خانه‌های تاریخی ایرانی طوری طراحی می‌شدند که دارای دو منطقه یا بخش کلی باشند. بخش اول، فضایی به نام «بیرونی» بود که میهمانان و در واقع همه افرادی که وارد خانه می‌شدند به آن دسترسی داشتند. بخش دوم نیز فضا یا منطقه‌ای بود که تنها افراد ساکن در خامه به آن دسترسی داشتند و به آن «اندرونی» یا قسمت داخلی خانه می‌گفتند. خانه بروجردی‌ها نیز از این قانون ساخت‌وساز پیروی می‌کند.معماری خانه بروجردی ها به‌صورت دو بخش کلی «بیرونی و اندرونی» و «زمستان‌نشین و تابستان‌نشین» طراحی و اجرا شده است. بخش اندورنی و بیرونی به‌جز در دو بخش سردر اصلی و هشتی ورودی، کاملا از هم جدا هستند. در ادامه به بررسی اجزا و ویژگی‌های معماری این قسمت‌ها می‌پردازیم.

بخش بیرونی

بخش بیرونی خانه بروجردی‌ها شامل عمارت خانه و حیاط می‌شود. امروزه تنها امکان بازدید از بخش بیرونی خانه فراهم است. این قسمت در واقع از راهروی ورودی شروع می‌شود و حیاط مرکزی، تالار سرپوشیده و نورگیر فوقانی آن، ایوان جنوبی، اتاق‌های تابستانی و حیاط‌های خلوت بین اتاق‌ها، بالا خانه‌هایی که به‌صورت قرینه در دو طرف تالار اصلی قرار گرفته‌اند، بادگیرها، اتاق پنج دری زمستانی، اتاق‌های آفتاب‌گیر زمستان، بهار خواب جبهه شمالی، طارمی و قسمت غربی را در بر می‌گیرد.

تالاری سرپوشیده در جنوب عمارت بروجردی‌ها قرار دارد. این تالار برای برگزاری مراسم اعیاد و سوگواری کاربرد داشت. ایوان با سقفی بلند و بخش شاه‌نشین در انتهای تالار، از قسمت‌های دیگر مرتفع‌تر هستند و نقاشی‌ها و تزیینات خاصی دارند. در دیوار بخش شاه‌نشین تصاویر شاهان قاجاری به‌شیوه‌ای اروپایی با مناظری به‌رنگ آبی به‌چشم می‌خورد که اصالت ایرانی در آن‌ها وجود ندارد و لباس اشخاص کاملا اروپایی است.

بخش اندرونی

بخش اندرونی خانه شامل دو بخش شمالی و جنوبی است. قسمت جنوبی اندرونی شامل حیاط مرکزی و تالار بزرگ پذیرایی مزین به آیینه‌کاری است. در دو طرف تالار، بالاخانه‌هایی ساخته شده‌اند که رو به داخل تالار باز می‌شوند. در اطراف تالار بزرگ، اتاق‌های گوشواره بنا شده‌اند. قسمت شمالی اندرونی نیز شامل یک حیاط خلوت، اتاق پنج دری ساده، صندوق‌خانه، اتاق نشیمن و سردابی بزرگ می‌شود که در حقیقت طبقه زیرین تالار بزرگ قسمت اندرونی است.

آشپزخانه خانه بروجردی‌ها با طاقچه‌های وسیع، صندوق‌خانه و انباری در شمال و سمت راست خانه قرار دارند و درسترسی به آن از طریق یک راهروی باریک امکان‌پذیر است.

بخش زمستان‌نشین

خانه بروجردی ها اتاق‌های بسیاری دارد. اتاق‌هایی که نور خورشید بیشتری دریافت می‌کردند، محبوبیت بیشتری در فصل زمستان داشتند. بخش‌های زمستان‌نشین عمارت شامل اتاق نشیمن، حیاط خلوت، اتاق پنج دری ساده، صندوق‌خانه، حیاط مرکزی، تالار پذیرایی و دو اتاق گوشواره می‌شوند که در دو سمت تالار قرار دارند. عمده نقاشی‌های این بخش توسط کمال‌الملک با رنگ روغن اجرا شده است.با ورود به خانه بروجردی ها از درب اصلی، هشتی روبه‌روی فرد قرار می‌گیرد. بعد از هشتی راهرویی طولانی و شیب‌دار قرار گرفته که به‌سمت حیاط کشیده شده است. در کنار این راهرو، ایوان شمالی و بخش زمستان‌نشین قرار دارد. یک اتاق شاه‌نشین، اتاق پنج در با گچ‌بری‌های خاص، اتاق‌های بهار خواب در دو طرف پنج در و ایوان وسیع و آفتاب‌گیر از قسمت‌های بخش زمستان‌نشین هستند. این اتاق‌ها به‌دلیل گرمای زیاد و نورگیر بودن محلی برای پذیرایی از مهمان‌ها در زمستان به شمار می‌رفتند.

در غرب بخش زمستان‌نشین دو اتاق کوچک و فضایی سرپوشیده قرار دارد که قسمت شمالی و جنوبی خانه را به هم وصل می‌کنند. سه اتاق سه در، بین قسمت زمستان‌نشین و تابستان‌نشین و شرق خانه قرار دارند که با راهرویی به هم متصل می‌شوند و تزیینات خاصی ندارند.

بخش تابستان‌نشین

بخش اصلی بنا با تزیینات چشم‌نواز، بخش تابستانی آن است که در قسمت بیرونی خانه قرار دارد. این بخش خانه بروجردی‌ها شامل تالار اصلی، دو اتاق، دو سرپوشیده فرعی، یک سرپوشیده اصلی، دو گوشواره، یک شاه‌نشین و تالار طنبی است و گنبدی با نورگیرهای چشم‌نواز و تزیینات مقرنس‌کاری در مرکز آن خودنمایی می‌کند. اتاق‌های تابستان برای در امان ماندن از شدن آفتاب کویر، پشت به قبله ساخته شده‌اند و زیر سایه عمارت قرار دارند.سقف خانه بروجردی ها در قسمت تابستان‌نشین ارتفاع بیشتری دارد.

در قسمت تابستان‌نشین، سقف خانه ارتفاع بیشتری دارد و جریان بهتر هوا فضای آن را خنک‌تر می‌سازد. در این بخش‌ گچ‌بری‌های زیبا و مقرنس‌های رنگ‌آمیزی شده روی سقف، نظر مخاطبان را جلب می‌کند. در دیوار بخش شاه‌نشین نقاشی‌هایی از شاهان قاجار به چشم می‌خورد و تالارهای جانبی با نقش پردندگان، حیوانات شکاری و گل‌ها تزیین شده‌اند.سرداب در بخش زیرزمین خانه بروجردی‌ها در فصل تابستان حدود ۲۰ درجه از طبقات فوقانی خود سردتر است و با سیستم کانال‌کشی افقی و عمودی به دو بادگیر ارتباط دارد. نمای این بخش از خانه گچ و آجر است.

کاربری خانه بروجردی‌ ها

خانه بروجردی‌ها در گذشته یک منزل خصوصی و مسکونی بود. این بنا از سال ۱۳۵۳ بخشی از این بنا به یک موزه عمومی و مرکز سازمان میراث فرهنگی کاشان تبدیل شد؛ البته قسمت اندرونی هنوز تحت تملک خصوصی است.

متاسفانه سالیان طولانی به خانه بروجردی‌ها بهای زیادی داده نشد و همین امر زمینه را برای تخریب تدریجی بخش‌های زیادی از آن، به‌دلیل آفتاب و نشت آب هموار کرد. تا زمانی که در سال ۱۳۷۸ عملیات مرمت و بازسازی روی خانه بروجردی‌ها انجام شد و جانی تازه گرفت.

بهترین زمان بازدید از خانه بروجردی ها

کاشان شهری کویری و گرم است. تحمل گرمای تابستان و سرمای زمستان کویر برای همه چندان آسان نیست؛ به همین دلیل بهترین زمان سفر به این شهر تاریخی و زیبا فصل بهار و پاییز است. بهار کاشان با گل محمدی و مراسم گلاب‌گیری شناخته می‌شود و شهر در این فصل در عین زیبایی و طراوت بسیار شلوغ و پررفت‌و‌آمد است. پاییز کاشان اگرچه زیبایی بهار را ندارد؛ اما خنکای مطبوع هوا و خلوتی دلنشین آن، بازدید از خانه بروجردی‌ها را بسیار پربارتر می‌کند.

بیشتر خانه‌های تاریخی کاشان از جمله خانه بروجردی‌ها در خیابان علوی قرار دارند. نکته مهم در دسترسی به این جاذبه یک‌طرفه بودن خیابان علوی است. پارکینگ عمومی در کوچه پشت خانه بروجردی‌ها برای رفاه حال گردشگران فعالیت می‌کند.

مسیر دسترسی به خانه بروجردی های کاشان :

آدرس خانه بروجردی ها : استان اصفهان، کاشان، محله سلطان میراحمد، خیابان علوی

شماره تماس خانه بروجردی ها : ۰۳۱۵۵۲۲۳۷۷۷